فصل پنجم: اسلام تجدید نظر طلب

در شرایطی که غالبا حوز? علمی? قم بر مبنای حدیث به سامان سنت مذهبی و نیز نسبت خود به جهان پیرامون می پردازد، کرانه هایی در این حوزه، می کوشد تفکر دینی را از سلطه حدیث رها ساخته، آن را به طریقی پالایش دهد.

مؤلف این بحث را در دو گفتار بیان کرده است:

گفتار اول: آیت الله صادقی تهرانی، بازگشتی به قرآن و شورشی علیه حوز? حدیث محور

آیت الله صادقی با تکیه بر این پیش انگاره که کل نیازهای مکلفین اعم از جن و انس و فرشتگان، در نصوص، اشارات و رموز قرآن کریم آمده است، به تأمل و داوری دربار? جهان پیرامون خود می پردازد. قرآن برای او «متن» و هر آنچه خارج یا در ورای آن قرار دارد، امری برون دینی و یا حداقل حاشیه ای بر متن به حساب می آید.

از نظر آیت الله صادقی، قرآن به عنوان متن نخستین و آخرین منبع فکری مسلمانان است که هیچ ابهامی در آن وجود ندارد.

از دید ایشان این متن دارای چند بُعد است:

1 ـ بُعد نص آیات قرآن؛

2 ـ بُعد ظاهر مستقر آیات؛

3 ـ بُعد رمزی و اشاراتی آن که چهارده حرف از حروف هجاء است و در 29 سوره از قرآن کریم آمده است.

قرآن نسبت به ابعاد نصی و ظاهرش، دلالتی روشن و بیّن دارد و ما می توانیم احکام الهی را از هر دو دسته آیات قرآن به دست آوریم. تنها ابهام در بعد سوم وجود دارد که این تنها رسول الله (ص) است که مفهوم آن ها را درمی یابد و می تواند معنای نهفته در آن ها را برای ما بازگو نماید.

اما سنت، که همان قول، فعل و تقریر معصوم است تنها در صورت موافقتش با بعد نصی و ظاهر مستقر قرآن، معتبر است، در واقع سنت، هنگامی سنت است که با قرآن، موافقت داشته باشد.

1 ـ صادقی، زبان و فهم دنیای جدید

به عقید? آیت الله صادقی، مدرنیته به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود. روح مدرنیته، ماهیتی غیر معصومانه دارد که احتمالاً بر مدار وحیانیت الهی نمی چرخد و به همین دلیل با روح قرآن در تباعد به سر می برد. اما بعد مادی آن، علق? بیشتری با قرآن می یابد و امکانات جدیدی برای تکامل آدمی در اختیار او می نهد.

2 ـ صادقی و حکومت شورایی

از نظر آیت الله صادقی، تبیان و ناطق بودن قرآن، بدین مفهوم است که خداوند چیزی به نام منطقة الفراغ ندارد و هیچ چیز از منظر شارع مقدس بی بیان، رها نشده است. بنابراین پردازش نظری? سیاسی بر محور غیر قرآن، عملی سفیهانه است.

ولایت نزد آیت الله صادقی بیش از آن که مفهومی سلطه آمیز داشته باشد، جلوه ای از رحمت دارد و می کوشد بار ناتوان را از زمین بردارد و به مقصد برساند. به همین دلیل، ولایت به معنی اولویت است و نه مسلط شدن و زور گفتن.

ولایت در نظر او، به دو نوع ولایت خاصه و ولایات عامه، تقسیم می شود. ولایت خداوند، ولایتی فراگیر و مختص به ذات اوست و او کسی است که هم خلق می کند و هم تدبیر می نماید.

در درجه بعد، ولایت نبی (ص) بر مؤمنان قرار دارد. نبی، ولایت تشریعی ندارد و تنها از ولایت شرعیه، برخوردار است. ولایت ائمه (ع) همان ولایت نبی بر مؤمنان است که به دلیل کتاب و سنت، ثابت شده است.

اما فقها به علت فقدان عنصر عصمت، ولایتی مطلقه ندارند و نمی توانند به بهان? مصالح مسلمین، حکومت دینی را جزو اصول و موجب تعطیلی حکمی از احکام الهی کنند.

از نظر آیت الله صادقی، شورا مهم ترین مفهوم سیاسی قرآن است که در عصر انقطاع عصمت، خسران ما از غیاب آن را جبران می نماید. در واقع، عنصر عصمت در عصر حضور، امام را از لغزش مصون می دارد و در عصر غیبت، شورا جانشین آن شده است و خطای زعمای امت را منتفی و یا کم می کند.

گفتار دوم: آیت الله صالحی نجف آبادی، گفت و گوی انتقادی با سنت

صالحی بیش از آن که چهره سیاسی باشد، متفکر سیاسی است و تأملات او در باب اندیش? سیاسی، تأثیرات زیادی بر رویارویی نظری? انتخاب و انتصاب ولایت فقیه نهاده است.

1 ـ صالحی نجف آبادی و سیاست

اما آنچه صالحی را با سیاست پیوند می زند آغاز نهضت امام خمینی در سال 41 بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، علی رغم فرصتی که برای همگنان او برای مشارکت در امور اداری و قضایی فراهم آمد، در حوز? علمی? قم ماند و به فعالیت های علمی ادامه داد.

با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز به برسی فقهی مسأله جهاد در اسلام پرداخت. ایشان ضمن نفی جهاد ابتدائی در اسلام به تفاوت اقوال فقها با آنچه در قرآن و سیره نبوی (ص) است، پرداخت و با اصل قرار دادن صلح در روابط بین دار الاسلام با سایر دول، به توجیه دفاعی بودن جنگ های پیامبر اسلام (ص) همت گماشت.

صالحی نجف آبادی در تداوم تقویت ظرفیت های دموکراتیک دولت دینی می کوشد ادله و روایات اسلامی ناظر بر عملکرد دولت را از حاشیه به متن آورد و آنها را فعال سازد. ایشان با تأکید بر این مطلب که هیچ حکومتی نمی تواند بدون آن اقلیتی که معترض است به وجود آید، وجود اپوزیسیون را به این دلیل که می خواهد اشتباهات را رفع کند و جلوی تکرار اشتباهات را بگیرد، مایه حیات دولت اسلامی می انگارد.

2 ـ صالحی و وحدت شیعه و سنی

صالحی نجف آبادی بر خلاف روحانیون سنتی قم که با ترویج کلام خلاف، از اهل سنت تبری می جویند، توجه به مشترکات موجود میان فرق اسلامی را ضروری دانسته و اختلافات اعتقادی و فقهی آنان را نه نشانه ای از انحراف بلکه نتیج? طبیعی اجتهاد و تفکر آزاد می داند.

3 ـ صالحی و مسأل? زمامداری و قضاوت زنان

صالحی نجف آبادی بر خلاف روحانیون سنتی قم که به دلایل جنسیتی، زنان را از عهده دار شدن مسؤولیت های اجتماعی و سیاسی محروم می دانند، آن را نوعی ظلم بر جنس مخالف می‌انگارد و خواهان بازنگری در ادله و دلالت روایات وارده در این باب است.

با این بحث، رسال? حاضر به پایان می رسد. با توجه به ابعاد جامعی که در این رساله، لحاظ شده است، بی تردید انتشار این اثر می تواند جایگاه شایسته ای در عرص? مباحث مربوط به دین و سیاست در حوزه، بیابد.